پیشگیری از بارداری در دوران شیردهی چگونه انجام می‌شود؟

 تغذیه نوزاد با شیر مادر مزایای زیادی دارد، اما یکی از مزایایی که کمتر به آن اشاره می‌شود تاثیر آن در جلوگیری از بارداری است. پیشگیری از بارداری در دوران شیردهی شانس موفقیت بسیار بالایی دارد؛ ‌اما متاسفانه خیلی از خانم‌ها از روش دقیق و زمان مناسب انجام این روش آگاهی ندارند و ناخواسته باردار می‌شوند. در این مقاله درباره شرایط استفاده از روش پیشگیری از بارداری با شیردهی و زمان استفاده از آن صحبت می‌کنیم.

پیشگیری از بارداری در دوران شیردهی چگونه اتفاق می‌افتد؟

اگر نوزاد خود را با چیز دیگری به‌جز شیر مادر تغذیه کنید روش آمنوره شیردهی از بارداری جلوگیری نمی‌کند؛ بنابراین اگر علاوه بر شیر مادر، به نوزادتان شیرخشک هم می‌دهید این روش برای شما مناسب نیست. همچنین اگر شیر خود را می‌دوشید، روش شیردهی موثر نیست. اگر می‌خواهید با این روش جلوگیری کنید حتماً باید نوزادتان شیر را بمکد.

نکته مهم این است که از روش پیشگیری شیردهی فقط تا وقتی می‌توانید استفاده کنید که نوزاد شش ماهه شود یا بعد زایمان برای اولین‌بار پریود شوید. بعد از آن و به‌دلیل طولانی‌تر شدن خواب شب نوزاد و شروع تغذیه او با غذای کمکی جامد، اثر این روش کمتر می‌شود. بعد از شش‌ماهگی نوزاد، شروع تغذیه او با غذای کمکی یا شیرخشک یا پریود شدن، باید آماده استفاده از یک روش جلوگیری جدید باشید.

آمنوره شیردهی یا LAM چیست؟

آمنوره شیردهی یکی از روش‌های پیشگیری از بارداری است. در دوره شیردهی میزان ترشح هورمون‌های بدن تغییر کرده و امکان بارداری تا حد زیادی کم می‌شود. به روش جلوگیری از بارداری که به چنین تغییرات هورمونی تکیه می‌کند روش جلوگیری آمنوره شیردهی (LAM مخفف Lactation Amenorrhea Method) می‌گویند. این روش فقط تحت شرایط خاصی کارایی دارد.

آمنوره شیردهی یا LAM چگونه از بارداری پیشگیری می‌کند؟

زمانی که نوزاد شیر را از سینه مادرش می‌مکد، اعصاب سینه تحریک می‌شوند و پیامی را به مغز (غده هیپوتالاموس) می‌فرستند. مغز بعد از گرفتن این پیام، هورمونی به نام «پرولاکتین» را ترشح می‌کند. ترشح زیاد این هورمون در بدن می‌تواند فرایند تخمک‌گذاری (رهاشدن تخمک از تخمدان) را متوقف کند. وقتی تخمک‌گذاری اتفاق نمی‌افتد، پریود هم قطع و بارداری غیرممکن می‌شود.

در چه شرایطی شیردهی به‌عنوان یک روش پیشگیری از بارداری استفاده می‌شود؟

اگر می‌خواهید از روش آمنوره شیردهی برای پیشگیری از بارداری استفاده کنید باید همه شرایط آن را رعایت کنید. این شرایط عبارت‌اند از:

• نوزاد کمتر از شش ماه سن داشته باشد.
• شیر شما باید تنها غذای نوزاد باشد و کمتر از ۵ درصد غذای او از منابع دیگر تامین شود. هیچ غذای دیگری نباید جایگزین وعده‌های شیر مادر شود.
• نوزاد باید حداقل هر ۴ ساعت در طی روز و حداقل هر ۶ ساعت در طی شب از شیر مادر تغذیه کند. اگر نوزاد حداقل یک وعده در طی شب از شیر شما تغذیه نکند روش جلوگیری موثر نخواهد بود.
• نباید اولین پریود بعد از زایمان خود را تجربه کرده باشید.

آیا دوشیدن شیر اشکالی دارد؟

دوشیدن شیر نمی‌تواند باعث پیشگیری از بارداری در دوران شیردهی شود. برای اینکه از بارداری جلوگیری شود، شیر باید حتماً توسط نوزاد مکیده شود.

احتمال بارداری درآمنوره شیردهی چقدر است؟

اگر همه شرایط روش آمنوره شیردهی را رعایت کنید احتمال بارداری طی ۶ ماه اول بعد از زایمان فقط ۲ درصد است.

به گفته Planned Parenthood، روش پیشگیری از بارداری «آمنوره شیردهی» (LAM) می‌تواند به اندازه قرص‌های جلوگیری هورمونی موثر باشد. از هر ۱۰۰ خانمی که از روش جلوگیری شیردهی استفاده می‌کند فقط ۲ نفر از آن‌ها طی ۶ ماه اول بعد از زایمان باردار می‌شوند.

مزایا و معایب آمنوره شیردهی یا LAM چیست؟

مزایای پیشگیری از بارداری در دوران شیردهی شامل موارد زیر است:

• نیازی به روش‌های جلوگیری هورمونی و شیمیایی ندارید که ممکن است روی شیر اثر بگذارند.
• رایگان بوده و به‌کارگیری آن راحت است.
• به‌سرعت از بارداری جلوگیری می‌کند.
• در مناطقی که دسترسی به وسایل جلوگیری سخت است کاربرد زیادی دارد.
• به مدت نسبتاً طولانی (۶ ماه) می‌توانید از آن استفاده کنید.
• اثرگذاری بسیار بالایی (۹۸ درصد) دارد.
• تغذیه با شیر مادر برای سلامت نوزاد، تقویت سیستم ایمنی و پیشگیری از ابتلای او به بیماری‌های مختلف در آینده بسیار مفید است.
• تغذیه با شیر مادر به افزایش پیوند عاطفی مادر و نوزاد و آرامش بیشتر نوزاد کمک می‌کند.
• شیردهی فواید زیادی هم برای مادر دارد که یکی از آن‌ها کاهش خطر ابتلا به سرطان پستان است.

معایب پیشگیری از بارداری در دوران شیردهی این روش عبارت‌اند از:

• درصورتی‌که همه شرایط استفاده از این روش را به طور کامل رعایت نکنید احتمال شکست آن زیاد است.
• برای خیلی از خانم‌ها (به‌خصوص مادران شاغل) تغذیه مکرر نوزاد با شیر مادر سخت است.
• به خانم‌هایی که به بیماری‌های خاصی مثل سل، آنفلوانزای H1N1 و تب‌خال (هرپس سیمپلکس) روی سینه‌هایشان مبتلا هستند، توصیه می‌شود نوزادشان را از شیر خود تغذیه نکنند.
• این روش فقط طی ۶ ماه اول بعد زایمان کاربرد دارد.
• درصورتی‌که شیردهی قطع شود امکان بارداری بلافاصله افزایش می‌یابد.
• حتی اگر نوزادتان را به طور کامل با شیر مادر تغذیه کنید، احتمال کمی وجود دارد که بعد از گذشت مدت کوتاهی تخمک‌گذاری کنید و پریود شوید. همچنین ممکن است بدون اینکه از روش پیشگیری با شیردهی استفاده کنید یک سال کامل پریود نشوید. هر دوی این اتفاق‌ها نشان می‌دهند که روش آمنوره شیردهی کار نمی‌کند.
• شیردهی می‌تواند باعث کاهش ترشحات روان‌کننده طبیعی واژن در حین رابطه جنسی شود.

چه زمانی باید روش‌های پیشگیری از بارداری را در شیردهی شروع کرد؟

بهتر است در کنار روش پیشگیری با شیردهی، از یک روش کمکی جلوگیری هم استفاده کنید؛ چرا که این روش درصد کمی خطا دارد و از این گذشته، ممکن است پایبندی به شرایط آن همیشه امکان‌پذیر نباشد.

به‌هرحال بعد از اینکه نوزاد ۶ ماهه شد، تغذیه کمکی را شروع کردید یا برای اولین بار بعد از زایمان پریود شدید، روش پیشگیری با شیردهی کارایی خود را از دست می‌دهد و باید از بقیه روش‌های جلوگیری استفاده کنید.

فراموش نکنید که این روش تاثیری در جلوگیری از انتقال بیماری‌های مقاربتی (مثل ایدز، زگیل تناسلی، کلامیدیا و غیره) ندارد؛ بنابراین همیشه باید از کاندوم در طول رابطه خود استفاده کنید تا احتمال ابتلا به این بیماری‌ها کم شود.

از چه روش‌هایی برای پیشگیری از بارداری در دوران شیردهی می‌توان استفاده کرد؟

علاوه بر روش پیشگیری با شیر مادر، از روش‌های پیشگیری مختلفی در این دوران می‌توانید استفاده کنید. بعضی از این روش‌ها هورمونی و بعضی دیگر غیر هورمونی هستند. این روش‌ها عبارت‌اند از:

1. دستگاه جلوگیری از بارداری (IUD)

آی یو دی دستگاه کوچکی به شکل T است که داخل رحم قرار می‌گیرد. این دستگاه‌ها اثرگذاری بسیار بالا (حدود ۹۹ درصد) و طولانی در پیشگیری دارند. آی یو دی‌ها دو نوع هستند:

• آی یو دی مسی
• آی یو دی هورمونی

نوع هورمونی این دستگاه با آزادکردن هورمون باعث غلیظ کردن ترشحات دهانه رحم می‌شود و بر سر راه حرکت اسپرم‌ها به سمت تخمک مانع ایجاد می‌کند. آی یو دی مسی نیز با آزادکردن اتم‌های مس باعث ایجاد التهاب در فضای رحم و کاهش احتمال لقاح می‌شود. استفاده از آی یو دی مسی یا هورمونی در دوره شیردهی هیچ خطری برای نوزاد و مادر ندارد.

قراردادن آی یو دی داخل رحم بلافاصله بعد از زایمان (تا ۴۸ ساعت) امکان‌پذیر است؛ اما پزشکان توصیه می‌کنند برای بهبود کامل زخم‌ها، پیشگیری از عفونت و کاهش احتمال بیرون افتادن آن، حداقل ۲ تا ۶ هفته صبر کنید.

2. قرص شیردهی یا مینی پیل

استفاده از قرص‌های هورمونی یکی دیگر از روش‌های موثر جلوگیری در دوره شیردهی است. هورمون‌های موجود در قرص‌های پیشگیری به میزان اندکی وارد شیر مادر می‌شوند و ضرری برای نوزاد ندارند. این قرص‌ها دو نوع هستند:

• قرص‌های ترکیبی که حاوی استروژن و پروژسترون هستند.
• قرص‌های فقط پروژسترونی (معروف به مینی پیل)

قرص‌های ترکیبی نسبت به قرص‌های فقط پروژسترونی تاثیر بیشتری در پیشگیری دارند؛ اما پزشکان معتقد هستند استروژن موجود در قرص‌های ترکیبی می‌تواند باعث کم‌شدن شیر مادر شود. به همین دلیل به مادران شیرده توصیه می‌کنند برای پیشگیری از قرص‌های مینی پیل استفاده کنند.

البته گاهی ممکن است هنگام مصرف قرص مینی پیل هم متوجه کاهش شیر خود شوید. اگر به چنین مشکلی برخورد کردید، بهتر است طی هفته‌های اول مصرف قرص شیر خود را بیشتر بدوشید. اگر کاهش شیر ادامه‌دار بود، درباره راه‌حل‌های افزایش شیر با پزشک مشورت کنید.

قرص‌های مینی پیل بین 87 تا 7/99 درصد در جلوگیری از بارداری موثر هستند. البته برای اینکه این قرص کاملاً اثر کند باید آن را هر روز و راس ساعت مشخصی مصرف کنید. درصورتی‌که مصرف قرص تاخیر داشته باشد تاثیرگذاری آن از بین می‌رود.

3. کاندوم

کاندوم‌های زنانه و کاندوم‌های مردانه یکی از گزینه‌های ارزان و در دسترس برای پیشگیری از بارداری است. استفاده از این وسیله پیشگیری در دوره شیردهی نه‌تنها هیچ ضرری ندارد؛ بلکه برای جلوگیری از ابتلا به بیماری‌های مقاربتی ضروری است. بعضی از کاندوم‌ها حاوی مواد اسپرم‌کش هستند که احتمال بارداری ناخواسته در دوره شیردهی را کمتر هم می‌کنند.

در دوره شیردهی ممکن است خشکی واژن باعث ایجاد حساسیت توسط کاندوم شود. در این شرایط بهتر است از روان‌کننده مناسب (بر پایه آب یا سیلیکونی) کمک بگیرید. فراموش نکنید که روان‌کننده‌های روغنی یا مواد دیگری مثل روغن خوراکی و کرم مرطوب‌کننده باعث خراب‌شدن کاندوم و افزایش احتمال بارداری می‌شوند.

تاثیر کاندوم در پیشگیری از بارداری در دوران شیردهی، بسته به نحوه استفاده بین ۸۲ تا ۹۸ درصد است.

4. اسفنج ضدبارداری

اسفنج ضدبارداری یک تکه فوم کوچک است که باید آن را قبل از شروع رابطه داخل واژن قرار دهید. این اسفنج هم حاوی ماده اسپرم‌کش است و هم روی دهانه رحم را می‌پوشاند و از ورود اسپرم جلوگیری می‌کند. استفاده از اسفنج در دوره شیردهی ضرری برای نوزاد ندارد؛ اما اسپرم‌کش موجود در آن ممکن است در برخی افراد سوزش یا حساسیت ایجاد کند.

این وسیله پیشگیری بسته به نحوه استفاده بین ۷۶ تا ۸۸ درصد در پیشگیری کارایی دارد.

5. کلاهک و دیافراگم

کلاهک یا دیافراگم ضدبارداری قطعاتی از جنس سیلیکون هستند که قبل از شروع رابطه داخل واژن قرار داده می‌شوند. این وسایل پیشگیری جلوی دهانه رحم را می‌گیرند و از واردشدن اسپرم‌ها به داخل رحم جلوگیری می‌کنند.

کلاهک و دیافراگم به‌تنهایی در پیشگیری از بارداری اثر زیادی ندارند و بهتر است از آن‌ها همراه با اسپرم‌کش استفاده کنید. تاثیر این روش در پیشگیری درصورت ترکیب با یک روش جلوگیری کمکی، بین 88 تا 94 درصد است.

6. ایمپلنت ضدبارداری

ایمپلنت ضدبارداری می‌تواند به مدت طولانی و با تاثیر چشمگیری (تا ۹۹ درصد) از بارداری جلوگیری کند. ایمپلنت یک میله باریک و کوچک است که پزشک آن را زیر پوست بازو قرار می‌دهد. این وسیله هورمون پروژستین (پروژسترون مصنوعی) آزاد می‌کند و از این طریق باعث توقف تخمک‌گذاری می‌شود.

7. آمپول ضدبارداری

آمپول‌های ضدبارداری نیز حاوی هورمون پروژستین هستند. تاثیر این آمپول‌ها در پیشگیری از بارداری نسبتاً طولانی (۳ ماه) است. در صورت تزریق آمپول، احتمال بارداری ناخواسته در دوران شیردهی خیلی کم و حدود ۳ درصد است.

8. محاسبه پنجره باروری

روش «پنجره باروری» از جمله روش‌های غیرهورمونی و بدون هزینه اما دشوار برای پیشگیری از بارداری است. در این روش لازم است توجه زیادی به جزئیات بدن خود مثل مقدار ترشحات واژن، تعداد روزهای چرخه قاعدگی یا دمای بدن داشته باشید. توجه به این جزئیات به شما کمک می‌کند روزهای تخمک‌گذاری خود را – که احتمال بارداری در آن زیاد است. – شناسایی کنید.

برای مثال در روزهای تخمک‌گذاری دمای بدن کمی بالاتر می‌رود. به کمک دماسنج‌های مخصوصی که برای تخمک‌گذاری ساخته شده‌اند می‌توانید تغییر دمای بدنتان را در روزهای مختلف ماه بسنجید. همچنین در این دوره بافت و میزان ترشحات واژن هم عوض می‌شود. ترشحات بدن در دوره تخمک‌گذاری شفاف، چسبناک و تخم‌مرغی هستند.

استفاده از این روش برای پیشگیری خطای زیادی دارد؛ چرا که نظم پریود بعد از زایمان به هم می‌ریزد و برگشتن آن به حالت عادی طول می‌کشد. تاثیرگذاری روش پنجره زمانی در پیشگیری حدود ۷۶ درصد (درصورت استفاده کاملاً درست) است.

9. عقیم‌سازی

روش عقیم‌سازی (وازکتومی برای مردان و توبکتومی برای خانم‌ها) یک روش دائمی برای جلوگیری از بارداری است. در این روش لوله‌های حامل اسپرم در مردان یا لوله‌های رحم در خانم‌ها بسته می‌شود. انجام عمل توبکتومی برای خانم‌ها بعد از زایمان طبیعی یا سزارین امکان‌پذیر است. بااین‌حال روش عقیم‌سازی در کشور ایران قانونی نیست و در شرایطی که فرد به بیماری حادی مبتلا باشد انجام می‌شود.

10. قرص اورژانسی

قرص‌های اورژانسی در شرایطی که از سایر روش‌های جلوگیری استفاده نشده است یا روش جلوگیری شکست خورده است کاربرد دارند. (برای مثال ممکن است گاهی قرص مینی پیل را به‌موقع مصرف نکرده یا هنگام استفاده از کاندوم متوجه پارگی آن شده باشید.)

قرص‌های اورژانسی دارای ۲ نوع ترکیبی (استروژن و پروژسترون) و فقط پروژستینی هستند. همچنین تحت شرایط خاصی می‌توانید از قرص‌های جلوگیری عادی هم با دوز اورژانسی استفاده کنید. اگرچه مقدار اندکی از هورمون‌های قرص اورژانسی وارد شیر مادر می‌شود؛‌ اما ضرری برای نوزاد ندارد. با این‌حال توصیه می‌شود تا حد امکان به جای قرص ترکیبی، قرص فقط پروژستینی مصرف کنید.

احتمال بارداری در دوران شیردهی، بعد از مصرف قرص اورژانسی فقط پروژستینی حدود ۸۸ درصد و بعد از مصرف قرص ترکیبی حدود ۷۵ درصد است. البته توجه کنید که این قرص‌ها را باید در پنجره زمانی مجاز و در اسرع وقت مصرف کنید. وگرنه اثرگذاری خود را از دست می‌دهند.

آيا می‌توان در زمان شیردهی از روش‌های هورمونی جلوگیری از بارداری استفاده کرد؟

استفاده از روش‌های هورمونی جلوگیری مثل آی یو دی، ایمپلنت، آمپول، چسب ضدبارداری، حلقه ضدبارداری، قرص ضدبارداری و قرص اورژانسی در دوره شیردهی ضرری برای مادر و جنین ندارد. البته زمان مجاز برای شروع استفاده از هرکدام از این روش‌ها متفاوت است. در واقع به‌کارگیری برخی از آن‌ها بلافاصله بعد از زایمان امکان‌پذیر نیست و نیاز به گذشت زمان دارد.

روش‌های تشخیص بارداری در زمان شیردهی

ساده‌ترین و اولین قدم برای تشخیص بارداری در هر زمانی تست بی‌بی چک است. دو عامل مهم روی دقت این تست اثر می‌گذارند:

• زمان انجام تست (در حالت عادی پزشکان توصیه می‌کنند حداقل تا زمان عقب‌افتادن پریود خود صبر کنید و بعد تست بیبی چک بدهید.)
• میزان هورمون‌ها

معمولاً در این دوره پریود نظم مشخصی ندارد و به همین دلیل تشخیص زمان درست برای بی‌بی چک سخت است. تغییرات هورمونی هم که در دوره شیردهی اتفاق می‌افتند روی نتیجه تست اثر می‌گذارند. در این شرایط آزمایش خون بارداری دقت بسیار بالایی در تشخیص درست بارداری دارد. به همین دلیل اگر علائم بارداری را (خستگی، ویار، حالت تهوع، درد پستان‌ها و غیره) دارید، بهتر است برای تشخیص دقیق‌تر به پزشک مراجعه کنید. (حتی اگر بی‌بی چک منفی شده است.)

درصورت باردار شدن در زمان شیردهی چه‌باید کرد؟

خیلی از خانم‌ها تصور می‌کنند شیردهی همزمان با بارداری برای جنین خطرناک است؛‌ اما پژوهش‌های علمی نشان داده‌اند که شیردهی در بارداری نه برای نوزاد شیرخوار و نه برای جنین داخل رحم خطرناک نیست.

اگر تصمیم گرفته‌اید علی‌رغم بارداری، همچنان نوزاد را با شیر خودتان تغذیه کنید نکات زیر را مدنظر داشته باشید:

• شیردهی در بارداری دشوارتر است: تغییرات اندازه شکم و بدن در طول دوره بارداری، باعث می‌شود پیداکردن یک موقعیت راحت برای شیردادن به نوزاد سخت شود. همچنین درد پستان‌ها (از علائم شایع بارداری) نیز باعث بدترشدن این وضعیت می‌شود.
• مقدار شیرتان ممکن است کم شود: تغییرات هورمونی دوران بارداری باعث کم‌شدن شیر می‌شوند. در مراحل آخر شیر آنقدر کم می‌شود که بیشتر به «آغوز» شباهت دارد.
• شیردهی در این دوره باعث انقباض رحم می‌شود: گاهی این انقباض‌ها خیلی کم و نامحسوس هستند. اگر احساس درد و انقباض شدید کردید به پزشک مراجعه کنید.
• ممکن است نوزادتان حین شیرخوردن بی‌قراری کند: بارداری می‌تواند روی طعم شیر مادر اثر منفی بگذارد. به همین دلیل بعضی از نوزادان همزمان با تغییر طعم شیر، از خوردن آن امتناع می‌کنند. این اتفاق معمولاً در هفته ۱۸ام بارداری رخ می‌دهد.
• خستگی و ضعف در این  شرایط محسوس‌تر است: وقتی شیردهی و بارداری همزمان هستند بدن بیشتر از حالت عادی دچار خستگی می‌شود. بههمین دلیل بهتر است با مشورت پزشک، یک رژیم غذایی سرشار از مواد مغذی و مایعات فراوان را در پیش بگیرید.
• به وزن‌گرفتن نوزادتان توجه کنید: تغییرات طعم و میزان شیر در این دوره ممکن است باعث کاهش تغذیه نوزاد و رشد غیرطبیعی او شود. در این شرایط بهتر است از یک پزشک کمک بگیرید تا درصورت نیاز برنامه تغذیه کمکی یا شیرخشک را در کنار شیر مادر پیش بگیرید.

کلام آخر دکترساینا

روش پیشگیری از بارداری با شیردهی در صورت به‌کارگیری درست تا ۹۸ درصد در جلوگیری از بارداری ناخواسته موثر است؛ اما استفاده از این روش چندان ساده نیست و لازم است همه شرایط آن را رعایت کنید. از جمله این شرایط می‌توان به گذشت کمتر از ۶ ماه از زایمان، شروع‌نشدن پریود، تغذیه انحصاری با شیر مادر و عدم استفاده از شیرخشک و غذای کمکی و تغذیه مکرر (۴ ساعت یک بار در روز و ۶ ساعت یک بار در شب) اشاره کرد. ازآنجاکه پایبندی به این روش سخت است بهتر است در کنار شیردهی از روش‌های دیگری جلوگیری مثل قرص‌های پروژستینی و کاندوم استفاده کنید.

سوالات متداول

خلاصه مقاله پیشگیری از بارداری در دوران شیردهی